TOMASZÓW „Bartosz” na liście zabytków
Budynek byłego Gimnazjum im. Bartosza Głowackiego w Tomaszowie Lubelskim – zabytkiem.
W styczniu 2023 r. do rejestru zabytków województwa lubelskiego został wpisany budynek byłego Gimnazjum im. Bartosza Głowackiego w Tomaszowie Lubelskim (w dacie wpisu do rejestru zabytków funkcjonujący jako I Liceum Ogólnokształcące im. Bartosza Głowackiego) wraz z terenem na którym zachował się historyczny układ alei i alejek, stanowiącym otoczenie zabytku.
Idea utworzenia szkoły średniej w Tomaszowie Lubelskim zrodziła się już w 1917 r. Wówczas powołany został Komitet Organizacyjny Szkoły, która od września 1917 r. działała jako Gimnazjum Realne Samorządowe Męskie. W 1918 r., po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, podpisany został akt upaństwowienia szkoły, a na początku 1919 r. gimnazjum przekształcono w placówkę koedukacyjną. W czerwcu 1920 roku, Minister Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego Tadeusz Łopuszański podpisał pismo o nadaniu szkole imienia Bartosza Głowackiego. W tym okresie siedzibą gimnazjum był wynajmowany budynek. Biorąc pod uwagę zamysł przyszłego rozwoju placówki oświatowej, zwrócono się do profesora Politechniki Lwowskiej architekta Witolda Minkiewicza o opracowanie projektu budynku gimnazjum i innych budynków, które miały współtworzyć „wzorowy zakład naukowo-wychowawczy”, zainspirowany wzorcami zachodnioeuropejskimi. Projekt został zatwierdzony do realizacji w 1921 roku, ale dopiero w 1929 roku budynek gimnazjum był ukończony. We wrześniu 1939 roku budynek gimnazjum został zaadaptowany na potrzeby szpitala polowego, a następnie zajęły go okupacyjne władze niemieckie. W 1944 roku uczniowie ponownie powitali rok szkolny w budynku gimnazjum. W 1949 roku w szkole zaczęło funkcjonować Państwowe Liceum Ogólnokształcące, bez zmiany patrona placówki szkolnej.
Budynek gimnazjum zachował pierwotny charakter pod względem funkcji, dla której powstał, jak też formy architektonicznej, dostosowanej do tejże funkcji. Jest to budynek dwukondygnacyjny, założony na rzucie wydłużonego prostokąta, o cofniętych narożnikach w elewacji frontowej i płytkich ryzalitach w elewacji tylnej. Oś budynku podkreślona jest trójkondygnacyjnym ryzalitem, zwieńczonym od strony elewacji frontowej i tylnej trójkątnymi szczytami. Dachy są wysokie, odrębne nad każdym segmentem, kryte dachówką ceramiczną. W okresie po II wojnie światowej były prowadzone prace remontowe budynku, tym niemniej zachowała się część stolarki okiennej z okuciami oraz stolarki drzwiowej. W latach 50. XX w. zabudowano tarasy na piętrze i utworzono w ich miejscu dodatkowe sale lekcyjne. W 1968 r. wykonany został nowy znak Orła Białego w szczycie elewacji, w innej formie niż znany z licznych fotografii budynku gimnazjum z okresu międzywojennego. Pod gzymsem wieńczącym frontowy ryzalit budynku zachowała się oryginalna dewiza honor et patria i dekoracyjny motyw wazonu z kwiatami nad środkowym oknem drugiej kondygnacji.
Budynek gimnazjum posiada wartości historyczne: autentyczność, tj. oryginalność materiału i struktury, wartość dokumentu historii, wynikającą ze znaczenia dla historii regionalnej, w tym przypadku szczególnie istotną, gdyż w budynku ulokowane było jedyne gimnazjum na obszarze powiatu tomaszowskiego w okresie międzywojennym. Wśród wychowanków gimnazjum, a następnie liceum ogólnokształcącego, były i są osobistości świata kultury, nauki, życia społecznego i politycznego regionu.
Wartości artystyczne zabytku odzwierciedlają tendencje architektoniczne architektury II Rzeczypospolitej w okresie przed 1925 rokiem, związane z nurtem tradycjonalizmu proweniencji klasycystycznej, bowiem sposób ukształtowania bryły wraz z formą zadaszenia, wystrój elewacji, reprezentacyjność klatki schodowej, mają swoje korzenie w architekturze pałacowej, zaś układ pomieszczeń – w architekturze klasztornej, a następnie koszarowej czy szpitalnej. Budynek gimnazjum poprzez swoją okazałość, dobre proporcje, przyciągającą uwagę dekorację elewacji, ma siłę oddziaływania estetycznego i cechuje go wysoki poziom wykonawstwa. Wartość naukowa budynku gimnazjum związana jest z jego pozycją jako przedmiotu badań: dokumentuje dorobek twórczy arch. Witolda Minkiewicza, a także dokumentuje wczesną fazę rozwoju architektury w okresie międzywojennym w Polsce i utrwalanie wzorców architektury szkolnej w dobie II Rzeczypospolitej mające wpływ na rozwój tej architektury do czasów współczesnych.
mat. i zdjęcia oraz ryciny archiwalne: Lubelski Konserwator Zabytków
